O Rei do Polo (re)fritido

Publicado onte no Lecer

O Castelo no Presente

Saímos en dirección Palas de Rei. O punto de partida é Guísamo, en concreto o Mesón O´Carro, polo que levamos o bandullo ben quentiño cos seus afamados callos, dos mellores da provincia.

O punto de destino: o Castelo de Pambre. Continuamos cunha xeira máis pola nosa benquerida Ulloa, desta volta para visitar o que está chamado a ser un dos monumentos máis visitados do país.

E digo “está chamado” porque malia levar moitos anos ergueito, o Castelo reabriuse este verán despois de moitos anos pechado en si mesmo.

Actualmente o Castelo é propiedade duns irmáns residentes en Vigo e a súa adquisición está en proceso de negociación por parte da Xunta, todo apunta a que non ha tardar moito en cambiar de mans.

Polo de agora, o Concello de Palas acadou a sinatura dun convenio cos propietarios para poder realizar visitas, mais hai moito traballo por facer e se cadra tería sido mellor agardar un pouco en abrilo para facelo en mellores condicións.

Porén as présas son comprensíbeis, pois este Castelo está chamado a ser o gran elemento artellador do turismo dunha bisbarra avellentada e ausente como é a Ulloa. De feito, o día que o visitamos, ficamos abraiados coa cantidade de xente que estaba a visitar o Castelo.

Malia non ter infografías, malia estar inzado de entullo, malia non poder acceder ás torres…o Castelo chama, e o feito de ir visitalo, pese a ausencia de xestión, tórnase nunha especie de rebelión popular. De reivindicación do noso Patrimonio esquencido.

Antes de chegar a Palas, á cabeza municipal, un sinal no que se le “Castelo de Pambre” desvía ao noso De Lorean. Será unha trampa atrapaturistas? Non. Tras encadear tres ou catro sinalizacións(todo un récord), nunha curva comezamos a albisacar as enormes torres do Castelo.

Vista do castelo de Pambre. Foto de Montserrat Domínguez

O Castelo na Historia

A medida que os nosos bois nos achegan, a poderosa e masiva arquitectura váisenos aclarando e vamos entendendo que servise de inspiración a López Ferreiro para unha das primeiras novelas históricas do país “O Castelo de Pambre”, de 1895, no que relata as aventuras do seu promotor, D. Gonzalo Ozores de Ulloa, e as súas loitas para recuperar as súas posesións, aló pola segunda metade do século XIV.

Por suposto chama moito a atención, neste país no que tan poucos castelos sobreviviron aos Irmandiños, este gran Castelo, case inatacto, que se salvou das Revoltas pola cobardía do seu señor, nun tempo de machitos e fanfarróns.

A arquitectura defensiva é impresionante coa súa gran muralla que integra unha torre por ángulo, máis unha gran torre central da Homenaxe. Pero percorrendo coa vista a cara interna dos muros, desvélasenos a feble liña entre a vida pacega e a dos castelos, entre os señores da guerra e os fidalgos. Por exemplo, unha delicada cambota de lareira decorada que apoia sobre sendas cabezas, imbricada na cara interna dun muro claramente defensivo, indícanos ese paso do militar ao doméstico, da rudeza ao refinamento.

Máis aló do militar ou do domestico, está o espiritual, neste caso en forma de igrexa aos pés do Castelo. Esta igrexa resulta enormemente evocadora polo seu estado de ruínas que denota máis dunha fase construtiva e de reformas. A través de diversos elementos como a propia porta de acceso ou os canzorros que artellan o seu aleiro, pódeselle outorgar unha orixe románica e polo tanto, seguramente, anterior á construcción do Castelo propiamente dito.

Como xa comentamos, durante toda a visita temos que sortear o entullo do chan así como grandes desniveis que poden acabar coa caída dalgún visitante contemplativo.

A Xestión

A imaxe que un leva do Castelo é case coma a de despois dun ataque. Entullo, trabes caídas, portas cegadas a correr con acumulación de cachote, antigas sinalécticas esmorecidas, chemineas de ladrillo sen recebar…

Malia todo, recomendamos a visita, porque é moi difícil que todo isto desmereza a maxestosa arquitectura deste Castelo. O horario de visita(que non aparece na páxina do Concello de Palas de Rei) é de luns a domingo de 11:00-13:00 e 16:00-20:00. Ademais existe a posibilidade de formar grupos aos que se lle dará unha visita guiada de carácter gratuíto.

Neste senso, cabe recordarlle ao Concello de Palas de Rei, que o Castelo ten unha declaración de BIC, polo que quen faga as visitas guiadas ha de ser Guía Oficial de Galicia e asemade debe ir debidamente identificado. Comentámolo porque ao saber que facía as visitas unha persoa que non levaba a acreditación recordámoslle a obrigatoriedade de ir identificado. Contestounos  que si que tiña a licenza mais que dende o Concello non lle dixeran que tiña que levar a plaquiña.

É todo moi raro. Curiosamente en Monterrei, outro dos nosos grandes castelos, a guía tampouco puido acreditar ter a licenza de Guía Oficial de Galicia. Se nós tivesemos a licenza e estivese a traballar, levariámola posta, xa que cando a sacas sabes que é obrigatorio levala e non é máis que unha chapiña no peito.

Pero é que ademais , a propia Xunta convoca os exames, aposta pola súa obrigatoriedade, mais logo non vela porque se cumpra a propia lei que promove, mais porén no caso dos farmacéuticos, por exemplo si que é algo que vixía teimudamente.

Igual ao lector parécelle pouco importante a acreditación ou non do guía, mais a imaxe que proxectamos de país, baséase en boa medida en asegurarnos que a xente que traballe en turismo, sexa profesional, ou cando menos poida acredítalo.

Pero máis curioso aínda é que aos propios guías, con asociacións pre-colexiais, non lles importe que en Pambre ou Monterrei o persoal non vaia acreditado. Sobre todo tendo en conta que  se lle explicas un tímpano da Catedral compostelá a un amigo, corres o risco de que te aticen cos seus Paraugas Amarelos por non iren acreditado.

Paseando por Pambre, recordamos un recente post de Capítulo Cero, no que Manuel Gago se laiaba, porque no propio Castelo, nun panel infográfico, fusiláranlle sen citalo unha planta que el mesmo recoñecía como hipotética, acientífica e feita ás présas para ilustrar unha entrada do blog. O problema xa non é o plaxio por parte dunha institución a un particular, senón a carencia de rigor nos contidos que poñen nun panel. O panel xa non está.

 

Por desgraza non é o único exemplo de plaxio chabacano do que temos noticia nos últimos tempos.Vén de editarse recentemente a “Guía Breve del complejo arqueológico de Neixón”(pdf) editada polo Concello de Boiro e coordinado por Víctor Barbeito.

 Quen teña lido as publicacións existentes sobre Neixón e siga o blog arqueoneixon.blogspot.com, decatarase de que a guía está feita coas famosas ferramentas “corta e pega” e aínda por riba, con “tradución instantánea”, só así se explican as faltas.

O máis curioso é que segundo o discurso do Concello de Boiro-Centro Arqueolóxico do Barbanza, ate agora, a equipa arqueolóxica que actuara entre 2004 e 2008 en Neixón non publicara nada. Porén logo emprega os libros e posts do blog, que resulta que si publicaran si, plaxiándoos, para a edición desta guía. Todo isto por suposto sen citar en ningún intre as fontes das que beben, ou máis ben, rouban a auga.

Nada máis vendo a portada un dáse de conta de que nin sequera leron as publicacións, só cortaron e pegaron, só así se explica que na reconstrución do poboado que a ilustra, apareza Neixón inzado de choupanas, cando os resultados das escavacións indican que só nunha ocupación tardía e residual, houbo habitacións no Castro Grande.

Un lendo a guía síntese como escoitando unha mala versión dunha boa canción. Como escoitando a tan comentada na Rede versión de Ramoncín do tema de Nirvana. O rei do polo (re)fritido.

Advertisement

O (re)torno da tradición III

Continuamos a percorrer a Ribeira Sacra e a coñecer centros oleiros tradicionais. Asemade coñecemos a Elías González, un home do seu tempo que mira cara o pasado mais tamén cara o futuro.

Se falabamos o outro día do futuro do agro galego e da falta de propostas, ou polo menos visébeis no mundo das Feiras e Mercados, iniciativas como a de Elías afondan unha vez máis en que o futuro é o risco. Con iniciativas persoais, reflexionadas e moi traballadas coma esta, o noso Patrimonio Etnográfico está a salvo. Máis que con calquera institución pública.

O artigo foi publicado o 06-06-2010 no Galicia Hoxe

Elías na tenda do seu centro oleiro. Foto tomada de Flickr. Autora: Venaslarguísimas

Continuamos coa nosa particular viaxe polos obradoiros sobreviventes da olería tradicional galega. Desta volta movémonos cara ó Concello de Sober, na Ribeira Sacra lucense, co gallo de coñecer máis polo miúdo a olería tradicional da parroquia de Gundivós.

Non podemos negar a nosa predilección polo xeito de facer vasillas deste recuncho da nosa terra fronte a outros centros oleiros activos así como polos seus resultados.

Como veremos, en Gundivós é onde se conserva unha tradición máis pura na arte de facer olas, máis ancestral, máis ligada aos recursos da sociedade tradicional campesiña galega, máis primitiva, se queredes. De feito, a técnica de Gundivós, pódese levar polo menos até época romana, sendo o único lugar da península que continúa a empregar o torno baixo, movido directamente a pulso polo brazo do artesán, a fortes tiróns cando precisa que vaia rápido.

Elías González, Oleiro

Acubillounos no seu obradoiro Elías, un dos poucos artesáns que continúa a facer olas por estas terras  dun xeito regular, como modo de vida. Reunímonos con el, estreitamos a súa man, unha man enorme, firme e áspera, como debe ser a man na que toma forma a tradición da nosa terra, verdadeira ferramenta do oleiro. Se xa iamos engaiolados pola capacidade evocadora destas pezas de arxila, Elías puxo un acento na nosa evoción por elas e por todo o que teña que ver coa Ribeira Sacra.

 Cunha conversa cadenciosa e abondosa mais sen esgotar aos seus contertuliospercébese que Elías é un home moi consciente da súa profesión, sobre a que se sente orgulloso e se nota reflexionou a reo.

Fachada principal da Rectoral de Gundivós. Tomada de jubiladajubilosa.com

A Rectoral de Gundivós

O seu propio obradoiro pinga tradición aló por onde pisas. Hai uns anos adquiriu a Casa Pastoral de Gundivós, unha gran casona tradicional de 1750. Os seus masivos muros graníticos acollen diversos espazos creados por Elías, tanto na súa vertente física, igual que toda a casa que amañou coas súas mans de oleiro, como na reflexión dos usos deses espazos, rodas dentadas dun engrenaxe complexo, dun proxecto ambicioso.

“Pois isto vaivos gustar, seguídeme”. Dixo Elías, ao decatarse de que os nosos bois eran moi afeccionados á arqueoloxía, cun aceno misterioso. Saímos do espazo destinado a tenda e seguímolo cara á sala contigua. Alí topamos de fociños cunha verdadeira exposición de olería tradicional.

“Moitas pezas atopeinas na reforma da casa, algunhas estaban para recoller auga das pingueiras no sobrado”. Comentaba mentres mirabamos engaiolados os barreñós, as ámboas, meleiras, graxeiras e demais pezas, algunhas cuns douscentos anos e todas cunha preciosa pátina  que evidenciaba a súa senectude.

Pero aínda máis, no chan do cuarto, que Elías nos explicou era a antiga bodega, un cristal musealizaba o nivel de ocupación anterior con anacos de cacharrada semisoterrados. Arqueloxía da Galicia tradicional.

Do resto da casa, debemos salientar a enorme lareira, digna de Ao pé do lar, moi ben conservada, con trebellos de cociña e as súas alacenas e fresqueiras.

Tamén o gran patio interior da casa no que no verán coloca o seu torno baixo, non para facer exhibicións baleiras senón para traballar á vista os demais.

A Técnica

O xeito no que se traballa en Gundivós é todo un espectáculo. O propio torno, de roda baixa, que require de moito esforzo para xirar, condiciona o proceso de levantar a peza xa que é un ritmo entrecortado no que o artesán debe parar para darlle novo impulso ao torno, a non ser nas pezas máis grandes, nas que un axudante é quen se ocupa de dotar á roda de movemento continuo.

 Fronte a outros centros, como Buño, nos que a peza se comeza cun pelouro botado enriba do torno que leva toda a masa precisa para a peza, en Gundivós, bótase primeiro unha cantidade que se aplana e serve de fondo, logo vanse engadindo “cerillotes”, unha sorte de churros que se van engadindo para conformar a peza en altura. Despois, co torno xa movéndose rápido, iguálanse os “cerillotes” deixando unha superficie uniforme.

A característica cor negra da olería de Gundivós, hoxe elevada a categoría estética do enxebre, responde a razóns utilitarias.

Elías quentando unha peza. Imaxe tomada de Panoramio, autor: Arceibe

Unha vez cocida a peza, para proceder ao seu vidrado interno, quéntase directamente sobre lume de ramallo co consecuente ennegrecemento da vasilla á que logo se lle bota unha resina en po (pez) que funde directamente ao contacto co barro quente.

Non tódalas pezas precisan de seren vidradas. As que non, tamén denotan na súa superficie a estética da tradición, do ancestral, xa que  a cocedura das mesmas tamén se leva a cabo en fornos arcaicos sen grella, quedando algunhas zonas máis expostas á calor que outras polo que adquiren unha superficie desigual no seu cromatismo, case ao xeito das cerámicas feitas con técnicas castrexas no obradoiro de Cuntis, das que xa temos falado noutra ocasión.

Xa de volta na tenda, referíndose aos nosos antergos, dixo Elías “esta xente pensaba en barro”. Sostiña na man o que a primeira vista, dende a nosa visión urbanita, interpretamos coma un remate para tellado mais que resultou ser algo ben diferente.

Tratábase dun sacaleites de barro que facendo baleiro sobre o peito extraía o leite materno.

Concluindo…

Coñecemos xa da man dos nosos bois os centros oleiros de Buño, Niñodaguia e Gundivós, aos que considerabamos os únicos en activo. Non é así. Como sempre acontece con estas cousas, falando ao redor dos tornos dos artesáns descubrimos que hai outros centros, máis esquecidos, nos que se continúa a traballar.

O noso De Lorean achegaranos a coñecelos, máis non polo momento. O 1 de xuño pasado comezou un proxecto de intervención arqueolóxica no xacemento da Lanzada que promete uns resultados abraiantes.

Seguiremos moi de preto todo o verán esta escavación, informando a quen nos lea do seu desenvolvemento, convertendo, coma sempre, o noso De Lorean nunha máquina do tempo que nos achegue á nosa Historia.

 A Casa Reitoral De Gundivós, deveu da man dun particular nun verdadeiro centro de interpretación da olería tradicional con sala de exposicións, audiovisuais, obradoiro e tenda, ademais do proxecto de crear cursos ou escola para acoller a outros comañeiros de profesión que queiran coñecer as técnicas desta olería con arume a Historia.

Elías González representa a forza da tradición galega, unha forza que loita por volver agromar despois de autonegarse tempo abondo, a forza do cabo Touriñán loitando non só contra o impacto do mar senón tamén contra o impacto ambiental. É a mesma forza dos milleiros de gorxas que se xuntan nas cidades galegas para berrar: Queremos Galego!.

É a nosa forza.

PostPost

Unha imaxe vale máis que mil verbas, enlazo dous vídeos de Youtube, subidos por Arceibe no que se ve o fermoso proceso de produción.

O Laboratorio de Arqueoloxía da Universidade de Vigo responde

No blog do Laboratorio de Arqueoloxía da Universidade de Vigo, responden ao noso post-artigo sobre as I Xornadas de Novos Investigadores do Noroeste.

O certo é que co blog e en concreto con esta resposta amosan as súas angueiras de chegar á sociedade. Teñen moito que aprender dende a USC.

Moitas grazas Martín, por comprender as intencións do noso post!

Investigando aos investigadores

Vista xeral dunha das mesas de relatores

Os pasados 18 e 19 de Novembro, tiveron lugar en Ourense as I Xornadas de Novos Investigadores do Noroeste, organizadas polo Laboratorio de Arqueoloxía da Universidade de Vigo

Decidimos acudir co gallo de coñecer un pouco dende dentro ese mundiño investigador, sobre todo tendo en conta que ao tratarse de Novos Investigadores, poderiamos botar un ollo ao que será o futuro do mundo académico galaico.

Antes de nada, queremos agradecer a hospitalidade coa que nos acolleu o comité organizador.

Calquera evento deste tipo, ten, por suposto, unha faciana social. Unha vertente socializadora, na que os diversos investigadores, aproveitan para poñerse ao día con antigos compañeiros de clase ou amigos.

Como se pode sospeitar, nun evento deste tipo, non resulta doado socializar sen ser do mundiño. Debes ter un obxecto de estudo concreto,  ou ser coñecido por ter publicado algunha cousa, malia que haxa tempo que non investigues posto que tamén existen Vellas Glorias entre os novos investigadores.

Ao que nos referimos é que a xente sen un obxecto de estudo concreto, hiperespecializado, non ten moito de que falar nestes cónclaves. Sobre todo se ten unha patente ineptitude social como é noso caso.

Dentro do trazo social hai tamén unha vertente de escaparate. Unha faciana que podemos chamar “política”. Como é lóxico, para un investigador senior, é unha proxección pública importante a “foto” xunto aos novos investigadores. É coma unha foto dun político bicando a un neno. As canas ao carón das espinillas.

Este tipo de eventos dan unha imaxe dinámica, de interese pola renovación, que sempre é de agradecer nas reladas universidades galegas, malia que non sempre teña que corresponderse coa realidade, pois trátase dunha proxección intencionada.

O certo é que a Universidade de Vigo, neste caso no Campus de Ourense, gaña por goleada en dinamismo á Universidade de Santiago, mais continúa a ser unha Universidade, é dicir, unha institución que neste intre debe reflexionar moito sobre a súa existencia.

Como acontece sempre, quen marca a diferenza son os individuos, e a Universidade de Vigo ten a sorte de contar con Bea Comendador, unha rapaza que xa conta coa súa praza de profesora e que está chamada a facer grandes cousas dentro da institución. Só queda agardar que o rodo robotizador universitario non lle pase por enriba modelándoa ou provocándolle hastío, tal e como aconteceu noutros casos, mesmo na USC. Porque no fondo, o sistema investigador universitario é iso. Un sistema de popes e discípulos reproducionista. Un sistema de reprografía. Incluso entre os Novos Investigadores, detectamos certo perigoso conformismo. “Éche o que hai”.

Os relatorios

No referente ás ponencias destacamos, ademais das “Cantareiras de Ardebullo”(Xurxo Ayán e Rafael Rodríguez), e en xeral as da xente do Sarmiento, dúas ponencias sorprendentes pola súa frescura.

Rafael Rodríguez, unha das Cantareiras, durante o seu relatorio

A primeira delas foi a presentación de José Carlos Sastre, da intervención no Castro do Castillón, en Zamora, un xacemento tardorromano moi interesante cunhas sixillatas tardías moi significativas. Recomendamos a visita ao seu blog para coñecer máis do proxecto.

O que cabe destacar, a maiores do científico, é o dinamismo e enerxía deste rapaz que se revelou moi hábil na procura de subvencións ou colaboración de institucións. Basta ver no blog a lista de colaboradores.

A outra “perla” das Xornadas foi a presentación dos resultados das escavacións en San Vítor, no Concello de Parada de Sil, moi ben presentados por Eduardo-Breogán Nieto e Víctor Muñiz. Se temos ocasión gustaríanos no futuro, falar máis polo miúdo deste sitio xa que certamente paga a pena.

Quen nos lea, saberá que ás veces somos críticos coa xestión arqueolóxica de moitas institucións políticas. O Concello de Parada de Sil vén amosar que non se debe xeneralizar.Este proxecto de San Vítor nace cunha intención clara do Concello de dotar de recursos a unhas rutas de sendeirismo acabadas de artellar. Decídese escavar nun lugar no que presuntamente existiu unha capela ou eremita e hai á vista un par de sartegos rupestres.

Desbrózase, limpáse e escávase. O que aparece é unha necrópole de considerable tamaño e materiais que fan que as especulacións se disparen, mais ate futuras escavacións non se poderán establecer certezas. Moi interesante é o tema de que se atopasen restos óseos cuxa análise axudará a datar estas tumbas que por outro lado quedou claro que foron empregadas en diversos momentos, é dicir, que había restos de máis dun individuo.

O Debate

Este tipo de encontros, debe ser sempre un lugar para o debate e dar pé a que as diversas interpretación se contrapoñan.

Malia que as Xornadas tocaron dende a Idade de Bronce ate a Alta Idade Media, o período máis debatido, foi a Idade de Ferro, a cultura dos castros, a protohistoria galega ou como se queira chamar, xa que as cuestións lingüísticas tamén protagonizaron o debate.

Joao Fonte durante a súa intervención sobre Castro Lezenho

Houbo un gran debate transversal aos diversos relatorios que foi o que confrontou dous modelos contrapostos. Xurxo Ayán e Brais Currás foron quen defenderon cadanseu modelo, a través dos seus propios relatorios e das súas intervencións nos relatorios dos outros colegas.

Facendo un maniqueo dos modelos, podemos dicir que Brais, quen se vincula ao CSIC de Madrid e a escola de Sánchez Palencia, defendía un “modelo inmovilista”.

Este modelo interpretativo, considera a cultura castrexa coma sociedade inmovilista, cuxa “paisaxe está formada pola repetición” do mesmo modelo de asentamento. Sería unha sociedade non xerarquizada, tanto a nivel interno do poboado como dos diferentes castros entre si. Por outra banda implica tamén que os cambios veñen dados por procesos esóxenos, nomeadamente romanos.

Xurxo Ayán, quen como dixo Bea Comendador non precisa presentación ,malia que cabe recordar a súa vinculación ao LaPa e á escola de Felipe Criado, argumenta pola contra que os castros non son uniformes, e por exemplo en Neixón temos unha boa mostra, un recinto sen casas, con foxas inzadas de cultura material fragmentada. Outro dos puntos que defende este modelo é a existencia dunha xerarquía entre xacementos dende antes da invasión romana, como se deduce da reescavación de Briteiros (exposición de Gonçalo Cruz, da Fundaçao Martins Sarmento), e dunhas elites dentro do propio poboado que semellan ser capaces de asimilar uns produtos “diferenciadores”, “de luxo” chegados dende o mundo púnico.

O debate foi cortado por Brais cun ”pertencemos a escolas diferentes, nunca estaremos de acordo”, o cal é unha perspectiva errónea, e que levada ao extremo, levaría a anulación de calquera contraposición de opinións ou teses, o cal vai incluso contra o método científico.

Como se pode deducir, nós temos opinión ao respecto. Cremos que o modelo inmovilista é propiciado polo inmovilismo académico, que vai a congresos deste tipo coas orelleiras, aferrados á verdade e ignorando o que non encaixa no seu modelo,. Non cremos, a diferenza deles nas verdades absolutas, mais hai unha nova serie de datos que temos que integrar nos modelos dun xeito ou doutro. Non podemos manter modelos de hai dez ou vinte anos porque temos moitos máis datos.

Hai que traballar con hipóteses mais esas hipóteses non deben ser cárceres para o investigador, porque logo, aparece unha factoría de procesado de peixe en Lanzada, datada por radiocarbono no século II e non sabemos que facer con ela.

A noso opinión é, de seguro, menos documentada que a de moita outra xente, polo que aquí non queremos sentar cátedra senón tratar de continuar o debate iniciado nas Xornadas, polo que agardamos que no noso blog, a xente se anime a opinar e comentar.

Un dos puntos fortes destes encontros foi que deveron nun encontro transfronteirizo dun xeito natural. Non foi necesario facer unhas xornadas temáticas transfronteirizas o cal é un paso na normalización das conversas alén dos limes administrativos.

As ponencias, foron expostas en castelán, portugués ou galego segundo a procedencia dos investigadores sen que existise ningún problema de comunicación, o que vén amosar tamén o absurdo dalgúns argumentos políticos no tema do plurilingüismo. O primeiro é querer entenderse.

A Horta de Outono, abastece ao seu Dono

Seguimos co refrito. Desta volta, considerando o que para moitos é a “ponte de Decembro”, propoñemos nesta entrada unha ruta de “turismo cultural” pola Ribeira Sacra, espazo, que neste outono crepuscular é de obrigada visita. Ademais do Patrimonio histórico-artístico, poderemos desfrutar do seu patrimonio eno-gastronómico.

Seguriemos nas seguintes entradas coñecendo a Ribeira Sacra, xa que aínda despois da ponte, para quen dispoña duns días de vacacións é unha moi boa posibilidade de escapada. Este artigo publicouse no Lecer de Galicia Hoxe o 29-11-2009, hai pouco máis dun ano.

A Horta de Outono, abastece ao seu d0no

As estradas están cubertas polo outono e ó paso do noso De Lorean as follas acumuladas no asfalto arremuíñanse no ar para volver caer onde estaban. As abas das montañas que descenden case perpendiculares até toparse co río pobóanse dunha gama cromática dende o marrón ó marelo entre a que, sen moito éxito, trata de agromar o característico verde destas terras.

Xa pasou a vendima e as vides parecen ficar nostálxicas despois do abondoso tráfico de persoas e chimpíns nesta paisaxe que equilibra o natural e o antrópico, o salvaxe e o doméstico, para sacarlle o sangue á terra en forma de uva fermentada.

Esta semana, os nosos bois, dannos un paseo pola Ribeira Sacra. O outono é a mellor época para visitar estas terras, non só pola paisaxe, senón porque no prato tradúcese en castañas, caza, cogomelos e porcos acabados de sacrificar. Os bos produtos distinguen estas serras talladas polos nosos grandes ríos, non só no plano gastronómico senón tamén no histórico e artístico.

Partindo de Monforte, capital da Ribeira Sacra, visitarémo-los veciños concellos de Castro Caldelas, Montederramo, Xunqueira de Espadañedo e Esgos, grazas á hospitalidade de Ángeles e Rebeca, que nos acolleron na súa casa dando tamén teito e palla ós nosos incansábeis bois.

Castelo de Castro Caldelas: Interpretando a Ribeira Sacra

 Comezarémo-la andaina por Castro Caldelas xa que ó carón do seu sobranceiro castelo, topamos cun Centro de Recepción de Visitantes onde nos indicarán os monumentos máis salientábeis, lugares onde comer e durmir e a información que requiramos sobre a bisbarra.

A fortaleza de Castro Caldelas é un edificio defensivo que domina o espazo, sendo visíbel dende case toda a comarca. En 1949 obtivo a declaración de Monumento Histórico-Artístico. O seu estado de conservación actual é óptimo a pesar de que sufriu diversas destrucións parciais coas súas consecuentes reconstrucións.

Castelo de Castro Caldelas

O máis importante dos ataques foi consecuencia do movemento Irmandiño, do medieval, non do actual, provocando unha importante reconstrución no século XVI. Esta remodelación marca un fito na historia do edificio, xa que se adaptou ós novos usos da vida dos pazos malia que mantendo o seu aspecto de bastión.Asemade, a propiedade cambiou moitas veces de mans pasando finalmente do Condado de Lemos á Casa de Alba no século XVIII.

A día de hoxe é totalmente visitábel, ademais, dun xeito libre, sen guías ou percorridos marcados. Dende o seu patio de armas pódese acceder á Torre do Reloxo onde na súa parte baixa se exhibe unha exposición etnográfica permanente que acolle ferramentas dos diferentes oficios tradicionais así como paneis explicativos da arquitectura típica da zona.

Na parte alta atopámo-la maquinaria do antigo reloxo cuxas agullas continúan a percorre-la esfera marcando as horas. De aí que se diga que o castelo domina o espazo, máis tamén o tempo da comarca. A medida que ascendemos podemos contempla-la enorme paisaxe que domina, a través das abondosas fiestras con parladoiro que se abren nos seus espesos muros.

A Torre da Homenaxe tamén é accesíbel mediante as escadas orixinais con tramos reconstruídos en madeira. No seu cumio sentiremos o que os señores feudais vendo a grande extensión dos seus dominios. A panorámica abrangue a Serra de San Mamede, onde Romasanta lle ouveaba á Lúa.

Facendo camiño visitaremos dous mosteiros que, pese a seren moi diferentes entre si, póñennos en contacto coa importancia das ordes monásticas nesta zona e a súa relación co desenvolvemento do sector vitivinícola. A estas congregacións debe ademais a Ribeira, a súa condición de Sacra.

Santa María de Montederramo

O Mosteiro de Santa María de Montederramo logo do seu antigo esplendor caeu trala Desamortización de Mendizábal nun escuro estado de abandono que propiciou o espolio. Actualmente os seus espazos son aproveitados para daren cabida ó Colexio Público de Montederramo cuxos dezaseis alumnos fan os seus xogos no claustro Reglar ou Procesional do edificio.

Claustro-patio escolar de Montederramo

Este claustro, do século XVI, presenta elementos retardatarios, do mundo gótico de raíces manuelinas coma as tracerías dos seus arcos de medio punto.

De 1144 data unha carta de doazón de Afonso VII na que se menciona o mosteiro que entre 1155 e 1163 acóllese á reforma cisterciense tras pertencer ós monxes bieitos.

 O Mosteiro que vemos hoxe considérase o máis senlleiro do Renacemento galego pola súa unidade estilística de linguaxe herreriana. Grandes nomes como Juan de Tolosa, os irmáns Sierra ou Simón de Monasterio traballaron neste edificio construído dacabalo entre os séculos XVI e XVII. 

Da antiga fábrica románica, só se conservan dúas fiestras na parte alta da igrexa. Actualmente, os retábulos estanse a restaurar, proceso que xa sufriu o cadeirado de coro visíbel na parte alta do edificio.

Claustro da Hospedería

Conta cun segundo claustro, o da Hospedería, da década de 1570. Con elementos renacentistas máis puros, actualmente atópase en mans de diversos particulares o que dificulta un estado de conservación uniforme.Este claustro serviu de escenario para a rodaxe do exitoso filme Los girasoles ciegos.

Asemade, na súa parte baixa acolle unha cafetería onde se pode combate-lo frío cun café quente ó carón dunha estufa de leña.Tamén hai remedio para as fendas que provoca o frío nas mans cunha crema, producida por Óscar, fillo dos propietarios, con mel de abellas. O produto ten tódolos controis de calidade e pódese adquirir na barra a un prezo razoábel.

Xunqueira de Espadanedo

Seguindo coa nosa xeira, chegamos ó Mosteiro de Xunqueira de Espadanedo. Dependente de Montederramo incorpórase a finais do século XII tamén á liña cisterciense.

Igualmente, trala Desamortización de Mendizábal, entra nun período e abandono. A diferenza de Montederramo, Espadanedo conserva a súa igrexa románica. A súa sobriedade arquitectónica responde ós postulados do Císter aínda que como a de Armenteira e San Clodio, presenta unha linguaxe cisterciense adaptada ás características do Románico local.

Xunqueira de Espadanedo

Presenta tripla ábsida semicircular na cabeceira e, no exterior da central, fanse patentes restos dunha porta que daba acceso a unha capela renacentista. Conserva un altar románico no interior que non puidemos contemplar por estarse a levar a cabo o oficio cando o noso De Lorean chegou á igrexa. O claustro comparte a austeridade da igrexa, aínda que é de factura renacentista e se atopa máis afectado polo tempo.

San Pedro, a chave dos cenobios

De calquera xeito, se o que queremos é coñece-las orixes congregacionais de Galiza, é visita obrigada o Mosteiro de San Pedro de Rocas, en Esgos. Trátase dunha igrexa rupestre, única de Galiza, que conta con tres ábsidas escavadas na rocha.

Nunha lápida recóllese a data de 573, que moitos autores manexan como a data de primeira ocupación do lugar por eremitas, mais esta orixe eremítica puido ser anterior. O que temos por certo é o seu abandono por mor das razzias musulmás no século VIII.

 Ó redor do 900, o cabaleiro Gemondo, de cacería polo lugar redescobre as instalacións e decide repoboalo sendo el abade e contando co favor de Afonso III.

No século XII, lévase a cabo unha reforma, en clave Románica, responsábel do aspecto actual do templo, xa que sabemos polas escavacións que en orixe presentaba unha nave dobre aberta na rocha. Nunha das súas paredes obsérvase o único resto de pintura mural románica de Galiza que, a pesar do seu mal estado de conservación, cónstanos que representa un antigo mapamundi coma os que podemos ver en moitos Beatos.

Asemade, chama a atención o grande número de sepulcros dos antigos inquilinos, algúns con lousas, pero os máis deles escavados directamente na rocha e antropomorfos.

Nalgún sitio afírmase que o valor deste edificio é máis antropolóxico ou histórico ca estético. Nós non estamos de acordo, do mesmo xeito que non o estarían Addison ou Kant.

Sartegos rupestres de Rocas

 

O poder de evocación deste lugar compensa con moito a visita, sobre todo no medio da paisaxe outoniza, cuberto de musgo e cos sartegos cheos de augas estancadas que favorecen a putrefacción das follas caídas, que dun xeito moi poético fálanos dos ciclos da vida.

Antes de que o inverno se apodere da vida desta Ribeira Sacra, agardamos que o nosos bois nos volvan conducir por estes camiños nos que atopan tan bo pasto para logo, na tranquilidade, regurxitar e rumiar paseniño.