Acendemos Facho dende o De Lorean

Únete á iniciativa de acender fachos blogueros…

Os blogues crean redes de comunicación, como os fachos.

Xa enviado o sinal dende A Lanzada, ben podíamos seguir acendendo fachos dende Arousa ate a A Rocha…e a onde chegue… e comunicarnos máis no mundo da arqueoloxía.

Ou non?

Si te unes á iniciativa, copia o gif e colócao no teu blogue, titulando: Acendemos facho dende…

Así puña hai uns meses Bea Comendador no seu blog A Pedra do Encanto. No seu momento, acendimos o facho dende a nosa sección no Lecer, agora, acendémolo dende o noso blog. Por suposto o noso é un facho móbil, sen localización específica.

É un bo momento para acender o facho, e fomentar a comunicación entre blogs. Os fachos dos blogues sobre patrimonio, están a prender verdadeiro lume na expectativas dos políticos, acadando unha democracia máis participativa, na que a xente pode opinar sobre que se fai coa súa herdanza cultural. É a fin da Arqueoloxía Draconiana, ou polo menos está a deixar de ter senso nestes días.

O que contabamos hai pouco sobre os bancos de Ravella e a Comisión Cidadá de Patrimonio, está a dar froitos. Recentemente apareceu en Vilagarcía un anaco dunha pasarela que unía dous sectores da vila, facendo patente o carácter marismeño da contorna, do que semella que só nos acordamos cos asolagamentos. A Comisión Cidadá empezou a emprender accións e xa ten máis de catrocentos apoios en Facebook. Búscaos e apóiaos, se é que estás interesado.

Por outra banda xa que temos os fachos acesos, vencellamos aquí o post de Bea Comendador sobre este particular.

Continuando co tema da comunicación interblogueira, queremos dedicar un espazo a un blog que nos gusta moito. Vilagarcía está a converterse nun viveiro de boas ideas, e unha delas é o blog do Faiado da Memoria

Trátase dun blog moi interesante que pretende recuperar a Memoria a través da fotografía. Mais a pesar disto, non estamos dacordo co que dicía o outro día un usuario nun fío do blog  “O Faiado vai de fotos…” -aseveraba, facendo alusión a que debía estar fóra de polémicas, ou iso interpreteamos.

O Faiado igual vai de fotos, mais as fotos van sobre a vida, sobre a memoria, sobre o esquecido. É por isto que todo debe ter cabida nun blog coma ese, porque as fotos fan recordar e do recordo pode agromar conciencia crítica. As fotografías foron un dos grandes mobilizadores no tema dos Bancos de Ravella.

O Faiado da Memoria está levar a cabo unha base de datos inxente, pero é moito máis que iso. Está a levar a cabo unha laboura que ningún arquivo gráfico institucional fixo xamáis, se cadra porque non pode, porque se escapa aos seus obxectivos.

Grazas ás fotos que a xente pendura no Faiado, agroma a Historia. A pequena gran Historia individual, que nun momento se torna colectiva. A Historia cotiá. A Historia dos xogos. A Historia dos Bicos.

A xente comenta  e dase conta de que pertence a algo, a unha comunidade, a un colectivo, e ese é o primeiro paso para mobilizarse, a unidade. A unidade dende a Diversidade.

Parabéns!

Advertisement

A crise dos bancos

Subimos o artigo da nosa autoría pulicado hoxe no Suplemento Lecer

Lendo o título, haberá quen pense que neste artigo, imos mergullarnos no mundo da economía e analizar a crise na que estamos envoltos e seguiremos por bastante tempo. Nada máis lonxe. Zapateiro aos teus zapatos. Hai grandes economistas, que tamén escriben nestas páxinas, que terán unha visión máis lúcida e certeira que a nosa nestas cuestións.

O noso é o Patrimonio polo que efectivamente imos falar da crise dos bancos, mais duns bancos concretos. A crise dos Bancos de Ravella. O gran episodio do crepúsculo do 2010 na política vilagarciá.

Paco Salgado e Koki Petinal lembran que nos bancos se miraban aos ollos e viviron o seu amor. Cedida por Paco Salgado ao blog “o Faiado da Memoria”.

Un bo amigo, asemade metido no barco da divulgación do Patrimonio galego, adoita dicir que non se debe presentar o Patrimonio como fonte de controversia ou confrontación senón como o que é. Unha fonte de deleite persoal e colectivo que pode dar lugar a entretidas aventuras culturais. Porén, ambos coincidimos en que hai certos episodios que se deben denunciar e facer patentes nos medios.

En calquera caso, a lectura que queremos sacar desta kafkiana historia dos Bancos de Ravella é positiva e dende logo, hai moito de positivo no acontecido. A historia, no fondo é a dunha sociedade civil que se mobilizou indignada ante un concelleiro, que ademais é arqueólogo e ten unha empresa de xestión de Patrimonio, pola destrución precisamente dun importante elemento da Historia local: Os Bancos de baldosa do Parque de Ravella.

O máis interesante deste conto é o final máis ou menos feliz. Digo máis ou menos porque os bancos foron destruídos, mais a sociedade acadou a dimisión do concelleiro e a rectificación do Concello que os volverá erguer onde estaban. A historia é alentadora e agardemos sirva de exemplo e referencia de que algo sempre se pode facer.

O Proceso

O conto, a xeito case de fábula, amosa unha vez máis que nin políticos nin arqueólogos, nin xestores de Patrimonio, poden facer nada de costas á sociedade nun intre no que todo o mundo ten voz e no que a blogosfera está a converterse nun importante medio de expresión e denuncia.

O conto ten unhas personaxes moi marcadas e evidentes. Un vilán prepotente engaiolado polo poder, unha corporación municipal dubitativa que non sabe se ir para diante ou para atrás, e un coro, encarnado no pobo, que devagar vai acadando protagonismo ate converterse en xuíz desta especie de zarzuela de provincias.

Os feitos, rapidamente resumidos en secuencia foron máis ou menos os seguintes (pódese seguir a historia nas hemerotecas virtuais das edicións locais dos xornais):

1)Concelleiro vala o Parque de Ravella para un proceso de Reforma.

2)Xente indignada comeza a protestar ante o perigo para os bancos en radios e blogs.

3)Concelleiro, case con nocturnidade e ás agachadas, derruba os bancos para acabar coas polémicas, ademais sen respaldo dos seus compañeiros de grupo.

4)Grupo de veciños presenta proposta para votar en pleno municipal a restitución dos bancos, que se vota a favor mesmo polos compañeiros de partido do concelleiro patrimonicida.

Entre a derruba e a votación pasan só sete días, mentres, os veciños penduraron no valado, fotografías dos arquivos familiares nas que aparecían os bancos de Ravella.

O concelleiro, antes da votación, dimite. Sábese só. Sen o apoio dos seus compañeiros nin da cidadanía.

Na súa última aparición, coma un ninja, bota unha bomba de fume, sinalando que a dimisión derívase de que el como historiador non pode aceptar unha posta en valor dos bancos baseada en criterios de “mimetismo” e de crear un “falso histórico”. El é técnico. A xente, pobre, non sabe nada. As declaracións recordan na actitude ás de Cano Pan, director da intervención no Castro de Punta de Muros en Arteixo, unha vez destapado o escándalo.

Nós cremos que a dimisión non se deriva dun criterio profesional senón dunha xordeira moi habitual no gremio. Unha xordeira que impide escoitar o que a xente ten que dicir sobre o seu Patrimonio. Abuín, ademais, xa estaba na picota por un escándalo relativo á construción dun parking privado, e xa dende a súa entrada na Corporación tiña gañada a antipatía da xente pola súa ben coñecida chulería.

En Vilagarcía saben o que é ver esmorecer o Patrimonio local. Non só as barbaridades do Cine Fantasio ou do Salón Varités, senón as pequenas casas que conformaban os barrios mariñeiros, o patrimonio etnográfico do mundo do Mar ou da olería de Bamio. A memoria dos buques ingleses no porto ou do comercio do volframio. Alguén fixo algo por salvar ou recuperar algo disto dende as institucións?

No ano sesenta Cecilia Ruiz xogando as bonecas no xardin de Ravella con duas amiguiñas. Cedida por Miguel Ruíz ao blog "o Faiado da Memoria"

Mais o Patrimonio, os recordos están na xente, e a xente viu que os seus bancos corrían perigo. Os bancos nos que vían, por fin, chegar camiñando, entre a outoniza manta de follas secas, pola avenida de plátanos, á muller coa que se citaran e que chegaba a propósito media hora tarde. Os bancos nos que fumaran os seus primeiros pitillos para parecer maiores ou nos que simplemente conversaran con amigos ou sentaran por estaren cansos. Ao ver que ese escenario das súas vidas corría perigo, a xente recordou, poñéndoo deste xeito en valor, e ao recordar espertou e preguntouse “onde está Vilagarcía?”,” Quen levou a miña vila?”. Os expertos disfrazados de políticos.

Pero o deste experto é demencial, coñeciamos o caso de Boiro no que uns ineptos políticos se deixan asesorar en temos arqueolóxicos por un valente ignorante, mais en Vilagarcía está todo na mesma persoa, na de Marcelino Abuín que xunta tanta ineptitude política coma Deira e compañía e tan atrevida carencia de coñecementos coma Víctor Barbeito. Bueno, polo menos non plaxia, que se saiba.

Castro Alobre: O castro ausente

Vilagarcía ten no arqueolóxico dúas xoias invisíbeis, Castro Alobre e a estación rupestre dos Ballotes. Están tan invisibilizadas que ninguén as mencionou nestes días.

Castro Alobre escavouse, mais os resultados, coma acontece tan acotío, están secuestrados por quen escavou. As pobres memorias non foron tan sequera subidas en pdf á páxina do Concello, que foi quen subvencionou as escavacións con demasidos cartos para os resultados obtidos.

Escavouse hai tempo, en varias campañas, non hai nada publicado. Non se sabe que hai en Alobre. Será porque o escavador nin sequera o sabe. Pero Alobre é importantísimo, é un elo imprescindible para entender os contactos por mar na Ría de Arousa, o comercio. É importante para enlazar cos datos que xa temos de Neixón ou de Lanzada.

Vista parcial da área "visitábel" de Alobre co seu panel vacío. Toda unha metáfora

Mais que pasa? Por que despois de investir cartos públicos nin a comunidade local nin a científica sabe nada de Alobre? Quen escavou aí? Quen é o responsábel? Pois si, o mesmo concelleiro que acaba de dimitir por facer as cousas, unha vez máis, de costas á xente. Non como concelleiro, senón coma “profesional”, como “experto”, antes de entrar na corporación.

O happy end deste conto non é a dimisión do concelleiro, que marchou defendendo a súa profesionalidade, pois a honestidade política, xa lle era complicado. O happy end é a vitoria da xente fronte aos expertos. Facendo alusión á imaxe empregada por Ayán a través dunha canción de Gigatrón, desta volta quen caeron foron os da radiofórmula e o sistema. Ademais, o grupo de veciños, di que non se disolve, que vai seguir aí, vixiando todos os proxectos que faga o Concello. Protexendo o Patrimonio. Ogallá cunda o exemplo. En serio, chapeau!

Febre de postguerra

Tras un breve peche por vacacións reabrimos o noso De Lorean para todo aquel que queira subirse. Empezamos o ano blogueiro, cun artigo publicado en Galicia Hoxe o 17-07-2009 sobre a febre do volframio. Posteriormente, o proxecto da Décima Onda na Lanzada, foi excelente caldo de cultivo para seguir a indagar sobre esta etapa, nomeadamente grazas á figura de Don Cipriano, excelente informador. Os resultados están a organizarse.

Vista de embarcación con distintivos nazis en Vilagarcía de Arousa. Arquivo Familiar de Jorge García García

Segundo a RAG, o volframio é un metal de cor gris, duro, dúctil e difIcilmente fusible; o seu número atómico é 74 e o símbolo W. Mais como acontece con tódalas verbas, tras o seu significado oficial, agóchanse múltiples conceptos e incluso sentimentos, recordos, vivencias e experiencias.

Se hai un concepto co que podemos relaciona-lo volframio é o de memoria, ou de memoria histórica, tan en voga nestes tempos. Cada vez que os nosos maiores escoitan a palabra volframio os recordos agroman dos seus beizos, recordos dunha Galiza paupérrima inzada de fame, na que o único que abondaba era a carestía. Recordos de camisas azuis e de cruces gammadas, de medo, de Benemérita, de estraperlo. Mais tamén lembranzas de esperanza, da esperanza de que ese tan nomeado progreso chegase á nosa terra.

Mais á fin e ó cabo, tamén lembranzas de infancia, de xuventude, pois os tempos mozos dos nosos avós estiveron marcados por unha Guerra que dividiu España en dous e unha posguerra que coincidiu no tempo con outra guerra que tronzaría o mundo. Mais no Noroeste da Península Ibérica, esa posguerra viuse iluminada polo espellismo do volframio, convertido nun metal estratéxico na II Guerra Mundial xa que era moi cobizado sobre todo para as blindaxes pola súa resistencia á calor.

Os ricos chans galegos convertéronse en fontes dos cales extraer este metal como pasara na Antigüidade co estaño, mineral ó que adoita aparecer asociado. Deste xeito, as antigas minas de casiterita convertéronse en plantas de recolección do cobizado volframio, as máis das veces con man de obra escrava constituída polos presos do bando derrotado.

Os investigadores Leonardo González, da empresa Alicerce, e Xurxo Ayán, do Laboratorio de Arqueoloxía da Paisaxe do CSIC ,veñen de presentar ante a prensa o seu proxecto de I+D+i sobre a febre do volframio que se deu en Galiza, centrándose no exemplo do Barbanza e que durará até o 2011. Este proxecto resulta orixinal e adiantado, pioneiro, tanto polo obxecto de estudo como pola súa metodoloxía multidisciplinar conxugando Arqueoloxía, Historia e etnografía.

As labouras dividiranse en dúas fases. A primeira centrarase na sistematización da información documental recollida nos arquivos dos Concellos e do Estado máis examinaranse tamén arquivos londinenses e mesmo de Wáshinton pois non se pode entede-la febre do volframio sen atender ó contexto mundial do momento.

Segundo os investigadores, que xa teñen boa parte do traballo realizado antes do comezo oficial do proxecto, a dificultade de atopar documentos oficiais da época a este respecto é enorme pois hai un baleiro documental dun tema que nunha España na teoría neutral nos asuntos da II Guerra Mundial non interesaba que se airease moito, agora esta investigación abrirá os vellos armarios dos primeiros anos da ditadura para escudriñar que se atopa baixo o cheiro alcanforado, enchendo deste xeito parte dos ocos da nosa Historia máis recente. A súa principal fonte de datos é a entrevista etnográfica e a pesquisa en arquivos persoais e familiares, recursos denostados pola Historia tradicionalista mais dos que tiran enormes sorpresas e datos que non se corresponden coa historia oficial e que en conxunto transcenden o mero anecdotario para formar un corpus documental sobre o que establece-los alicerces deste proxecto.

Na segunda fase é cando entrará en xogo a arqueoloxía, tratando de establecer cronoloxías para as explotacións, estudando o patrimonio construído e os artefactos vencellados á extracción do volframio e mesmo levará, naqueles lugares máis sobranceiros, a realización de sondaxes arqueolóxicas para unha maior aproximación á súa realidade pretérita. Un destes lugares de estudo podería ser o Castelo de Vitres no que hai indicios de que había un punto de control nazi dominando e controlando o tráfego do volframio pola Ría de Arousa, aproveitando a posición estratéxica.

Mulleres lavando volframio en Vilagarcía en 1943. Tomada de Anosaterra.org

Pois a historia do volframio é de espionaxe e contraespionaxe, de segredos, de rivais, de ideoloxías agochadas no medio dunha situación tensa na que os ingleses chegaban a pagar grandes cantidades ós mercantes para que estes afundisen o seu cargamento na saída das rías evitando así que chegasen a mans alemás.

O nacemento deste ambizoso proxecto está ligado á Asociación Fallado II e á organización dun Congreso coa Asociación Mineira. O proxecto está orientado a crear un produto turístico documentado poñéndolle ós Concellos da zona en bandexa a explotación turística das rutas e minas do volframio,algo que no Barbanza se sumará a extensa riqueza do seu patrimonio arqueolóxico.

A un nivel máis científico trátase de amosar a través dun proxecto transversal e multidisciplinar o impacto dunha ínsula de sete anos de modernidade nunha sociedade tradicional na que un pescador que utilizaba ancestrais artes de pesca podía ollar como pasaba ó seu carón un xigantesco submarino nazi ou como unha muller podía estar sachando na leira ó lado dunha complexa e moderna construción ligada á explotación do volframio mentres un home se mergullaba na procura de centolas protexido con gafas de aviación inglesas.

Os investigadores salientan a importancia da muller na cadea produtiva do volframio así como de presos republicanos e o feito de que as fortunas derivadas do volframio quedasen en moi poucas mans.  Isto foi así, xa que malia haber quen fochanqueaba no chan ó máis puro estilo do afastado Oeste chegando a cambia-lo volframio polo seu peso en ouro, normalmente, cando achaban algo gastaban os cartos tratando de evadirse da situación de posguerra ó carón dun viño ou dunha cabareteira.

A viaxe do noso De Lorean, desta volta blindado con volframio, foi curto no tempo máis longo no que ás diferenzas sociais e económicas se refire, retratando este pequeno anticipo da penetración da modernidade en terras galaicas. Asemade amósanos os cambios de valor dos materiais segundo as necesidades pois ese cobizado metal que podía valer vidas e era extraído para cobralas, hoxe emprégase en fins máis iluminados como a fabricación dos filamentos das lámpadas que dan luz a unha Galiza que transcendendo a modernidade se mergullou de cheo na posmodernidade.

Andainas polo Mar de Compostela III. O Neixón

Posteamos nesta ocasión o terceiro artigo do De Lorean. Quen seguise a sección no Galicia Hoxe, saberá que non foi a única vez que falamos deste xacemento. Somos teimudos, Neixón foi unha experiencia espectacular e, por desgraza, excepcional na arqueoloxía galega. Foi o berce da Décima Onda que este verán escavou na Lanzada e cuxa intervención seguimos semanalmente no De Lorean.

Moito cambiou dende este artigo en Neixón, e para mal. Relendo o artigo, o certo é que a reflexión sobre a divulgación en arqueoloxía está en plena vixencia logo do Arqueogate de Punta Langosteira.

Orixinalmente o artogo foi publicado no Galicia Hoxe 0 30-05-2009. O orixinal aquí

Obras de ampliación do Centro Arqueolóxico de Neixón, ao carón do castro e que deveu na destrución dun foxo. Actualmente a obra está parada por falta de cartos

De Res Arqueolóxica

A arqueoloxía, como ciencia que é, é susceptible de ser abordada dende distintos enfoques ou perspectivas. Máis aló de tendencias coma o procesualismo, o estruturalismo, o postprocesualismo… cada proxecto arqueolóxico depende en gran medida da perspectiva que teña cada director non só da arqueoloxía, senón tamén da sociedade e mesmo da vida.

Deste xeito, podemos atopar moi diversas “filosofías” en distintos proxectos que se realizan actualmente en Galiza. Deixando a un lado as intervencións de urxencia, temos unha serie de especialistas apoltronados nas súas vellas cátedras reladas pola couza, pedestais que os elevan por riba dos seus colegas e que ven a arqueoloxía coma un patrimonio persoal; non teñen necesidade de dar explicacións, de publicar, pois a información que sacan da terra perténcelles, é un saber-poder celosamente gardado nos departamentos, a sociedade debe manterse á marxe da arqueoloxía e viceversa, teñen arrepíos fronte a palabra divulgación e mesmo nas súas clases non tratan de formar arqueólogos, senón admiradores. Dan a menor información posíbel por medo a que alguén poida saber tanto coma eles sobre un tema concreto. Estes son os actores que provocan rexeitamento na sociedade pola laboura arqueolóxica.

Afortunadamente, no envés da moeda, existen profesionais apaixonados que levan a práctica arqueolóxica até as súas últimas consecuencias; que levan a cabo proxectos sociais, integradores, sen exclusións. A súa máxima é a de reverter na sociedade os cartos que esta inverte nos proxectos en forma de Coñecemento, de publicacións, de conferencias, de visitas… Desgraciadamente, este tipo de profesionais non encaixan no seo da Universidade, e a maior parte das veces pouco inflúen na formación de futuros arqueólogos.

Existen xacementos que exemplifican en boa medida este xeito de face-las cousas coma poden ser Castrolandín ou O Neixón, no que nesta semana recala o noso peculiar De Lorean despois de atravesa-las corredoiras do Barbanza.

Reconstrución 3D da punta de Neixón feita por Pastor Fábrega

O Neixón

O Neixón é un lugar especial, é unha lingua de terra que se mete no mar de Boiro, é unha punta na que se sitúa un xacemento que pola súa xestión é exemplar, pero o Neixón é algo máis que un contorno físico.

O Neixón como xacemento confórmano o Castro Pequeno, situado máis na punta, e o Castro Grande, ao seu carón; mais Neixón é tamén un fío condutor que nos fala da historiografía do noso país xa que se estudou dende épocas moi temperás até a última campaña do verán do 2008. Aínda que os traballos non foron continuos si quedan nel representados os estadíos e os persoeiros máis sobranceiros da arqueoloxía galega: Cuevillas, Ayán, Bouza Brey ou Acuña.

Trátase dun xacemento que nunca deixou de estar vivo.  As distintas interpretacións que del se fixeron coma fito paisaxístico van dende as lendas, ás romarías coma a que se celebra no lugar cada nove de agosto ou á investigación arqueolóxica.

Moitos foron os achádegos importantes que nos achegou dos que destacamos os dous anacos de arybbalos; un deles achado na cascalleira durante os traballos de Acuña Castroviejo, hoxe en día desaparecido, e o outro atopado en contexto arqueolóxico nos últimos tempos pola equipa de Xurxo Ayán.

A importancia destes anacos de ungüentario radica en que proban unha temperá relación comercial co mundo púnico. Mais as sorpresas que nos depara a terra son moitas, xa que cando un investigador deu por esgotado o Castro Pequeno, anos despois volveuse escavar nel ofrecendo abundantísima información aínda pendente de publicación.

Cando sinalabamos o Neixón como paradigma de proxecto integrador non era en van. A última etapa de traballos levada a cabo dende 2003 deu lugar a múltiples publicacións, tanto especializadas como máis divulgativas, a conferencias para os habitantes da parroquia de Cespón na que se sitúa, a un importante blog onde  ademias de atopar en descarga as publicacións pódense seguir en tempo real os traballos arqueolóxicos e as novidades relacionadas co Neixón e incluso un documental.

Pero o máis importante, tamén deu lugar a un continuo diálogo dende a igualdade cos veciños que van ó contorno do castro mariscar, apaña-lo pico do piñeiro ou as piñas, ou simplemente a pasear e visitar e que tamén teñen a súa visión, a súa interpretación do xacemento.

Jorge, Xosé e Elena, membros da equipa, traballando en Neixón

A equipa

Debemos sumar ás virtudes do Neixón o feito de que os seus traballos se artellan con base nun campo de traballo internacional no que mozos galegos e foráneos aprenden sobre a cultura castrexa, sobre metodoloxía arqueolóxica, e a respectar e valorar o patrimonio.

A equipa que ven traballando nos últimos tempos neste xacemento boirense é multidisciplinar: arqueólogos, edafólogos, antropólogos, malacólogos… Ademais dos campistas que cada un dende a súa visión aporta novos enfoques.

Sen dúbida, este carácter especial que ten Neixón é reflexo da personalidade da súa equipa que como dixemos non exclúe, aglutina, aceptando calquera visión cos brazos abertos, incluso a de teimudos estudantes que decepcionados coa visión universitaria da arqueoloxía intúen que hai algo máis aló.

É imposíbel entende-lo significado do Neixón sen visita-lo lugar onde ademais do xacemento posto en valor atoparémolo Centro Arqueolóxico do Barbanza.

É tamén recomendábel visita-lo blog: neixon.blogspot.com e consulta-la produción científica que alí atoparemos e para os máis curiosos consulta-la bibliografía que apuntamos.

Bibliografía :

Os Castros de Neixón, Boiro, A Coruña: a recuperación dende a arqueoloxía dun espazo social e patrimonial. Ayán, Xurxo (coord.). Noia. Toxosoutos, 2005

Os Castros de Neixón II, Boiro, A Coruña:de espazo natural a paisaxe cultural. Ayán, Xurxo (coord.). Noia. Toxosoutos,2008.

Andainas polo Mar de Compostela (II). Corticata

Continuamos a postear artigos publicados no Galicia Hoxe hai tempo co gallo de facelos máis accesíbeis.

Neste segundo artigo, despois de parar nas Torres de Oeste, achegámonos á illa de Cortegada.

O artigo foi orixinalmente publicado no Suplemento Lecer do 17-05-09. Velaía vai tamén a ligazón.

A Canle, entre Cortegada e Carril. Foto de Luis Moyano Quiroga, tomada de panageos

Corticata

Nesta segunda andaina polo Mar de Compostela, o noso De Lorean detense na illa de Cortegada, esa illa que nos agarda trala última curva antes de Carril, tanto pola estrada como por tren.

Se vas a Carril/ nada máis chegar/ verás Cortegada/ deitada no mar.

Moitos son os motivos que nos achegan a este afloramento rochoso que os sedimentos levados polo Ulla e o devir do tempo converteron nunha fértil illa na que paseniño agromou o que hoxe en día é un ecosistema riquísimo tanto marítimo como terrestre.

Na porción de mar e area que a separa dese Concello negado de municipalidade que é Carril e que en marea baixa se fai transitable polo Camiño do Carro, nacen as que segundo os expertos son as máis saborosas ameixas seguramente de Europa. Esta vía de comunicación é a que dá nome a O Carril segundo noticia de Jerónimo del Hoyo en 1607.

fraga de loureiros en Cortegada

En canto ó terrestre, posúe Cortegada o bosque de loureiro de maiores dimensións do noso continente e que supón a monumentalización física dese dúo que ancestralmente fai as ledicias dos nosos padais: os produtos do mar e o loureiro.

A existencia deste prezado bibalvo dálle un valor engadido á contorna: o etnográfico, xa que o enxeño humano, co gallo de facerse con el, estableceu viveiros de cultivo onde se sementan as pequenas ameixas para colleita-las unha vez que non caiban na cuncha; deste xeito, a Canle énchese de gamelas, rastros e panelas e os paus que marcan os lindes de cada viveiro, ademais de racha-la horizontalidade desta paisaxe, denotan o antrópico da mesma.

Máis aló de que a insularidade é dende sempre un excelente caldo de cultivo para as lendas e fogar de mitos e sociedades idílicas, é habitada Cortegada por unha egua branca que a percorre impaciente até topar cos seus límites sabéndose atrapada. Mais non é a egua, nin as cabras, nin tan sequera os múltiples coellos que pululan pola illa os únicos indicios dun pasado poboado por colonos xa que mesmo dende Carril son apreciables os evocadores restos da aldea abandonada en 1907, momento no que a illa foi cedida á Casa Real para que construíse unha residencia estival. Afortunadamente, esta construción, non foi levada a cabo aínda que xa estaba proxectada por Ripollés, o mesmo arquitecto que debuxou o si realizado palacio da Magdalena en Santander. Posteriormente, a illa foi vendida á construtora Cortegada S.A. que deseñou unha urbanización que tampouco se chegou a realizar grazas á vila de Carril que, coma un pai, gardou con celo a virxindade da illa, evitando a “toxificación” de Cortegada. Tras anos de loitas, a illa foi adquirida polo Estado sendo hoxe unha das doas que conforman o colar do Parque Natural das Illas Atlánticas, mais agardemos que quede a salvo de ousados criterios de posta en valor e que tanto a antiga aldea, coma o seu Santuario, o seu Hospital do S.XVI, posteriormente lazareto, ou o seu cruceiro, continúen a se-lo que son: ruínas, vestixios dun pasado e non pasen a ser arquitecturas recrecidas para que queden máis xeitosas nas fotos dos futuros visitantes.

O Pecio

Mais se os bois quixeron atraca-lo noso De Lorean nesta verde illa é por un naufraxio. Temos datos suficientes para supoñer que nas inmediacións da Punta Fradiño, aló polo cambio de Era, afundiu unha nave oneraria romana.

Os primeiros achados, antes de que os arqueólogos e homes-ra profesionais fixesen un exhaustivo peiteado da zona en 1982, foron de carácter casual e derivados das propias técnicas pesqueiras de arrastre coma o “can”.

Plano coas zonasprospectadas en 1982. Imaxe tomada de "A Pedra do Encanto"

As pezas extraídas en 1982 foron abondosas, destacando os restos de ánforas, algunha delas practicamente completas sendo das mellor conservadas de Galicia, aínda que a meirande parte tiñan tronzados os pivotes con fractura moderna derivada case de seguro de estar apoiadas no propio estante no que eran transportadas ou por estaren engachadas, rachando ó ser arrastradas polas artes de pesca. Actualmente a peza máis completa está exhibida no Museo Etnográfico do viño de Cambados.

As pezas achadas correspóndense a un total dunhas vinte e cinco ou trinta ánforas pertencentes, a maioría, á forma Haltern-70, habitante común dos nosos xacementos, respostando algunha á forma Dressel-10. Ditas ánforas, segundo Naveiro estarían feitas no Sur da Península Ibérica e traerían viño á nosa terra antes de que esta deviñera nunha potencia viticultora.

Ademais das ánforas, a nave traería louza fina, do tipo coñecido como “terra sixillata” que aínda conserva a sinatura do oleiro: Dasai, probablemente dun taller do val do Po.

De novo baseándonos en Naveiro, o afundimento tería lugar no Século I d. C. , confirmando a importancia da Ría de Arousa como vía de comunicación co interior da Gallaecia.

O presuposto destes traballos foi limitado, quedando o proxecto en certa maneira inconcluso, sen chegar a constatarse a existencia física do pecio que polo de agora só existe nas nosas conxecturas; agardemos que a adquisición da illa por parte do Estado signifique un correcto estudo arqueolóxico da mesma e da súa contorna, do mesmo xeito que agardamos que a súa xestión de cara ó turismo provoque o mínimo impacto nestas augas das que viven numerosas familias.

Viaxando cara ó futuro no noso De Lorean, é a nosa esperanza non ver nunca unha ponte que comunique Cortegada co continente como aquela que ideara J. Eugenio Ribera en 1908, e que os limitados visitantes que pode acolle-la illa dunha soa vez accedan a ela nunha frotiña de dornas disposta para tal fin.

Deitada no mar/ vogando por ela/ van os mariñeiros/ nun barco de vela.

Citando a Plinio

Os célticos de sobrenome Nerios e os Supertamáricos na península na que se dedicaron a Augusto tres aras Sestianas, os Coporos, a Cidade de Noeta, os céltics de sobrenome praestamarcos, os Cilenos. Das illas deben nomearse Corticata e Aunios.

Plinio, Historia Natural, IV, 111.Tradución tomada de Galicia nos textos clásicos, Romero Masia, Ana María e Pose Mesura, Xose Manuel. O Castro.
Sada. 1988.

Andainas polo Mar de Compostela. Castellum Honesti

Hoxe posteamos a que foi a nosa primeira colaboración no Galicia Hoxe. Moito choveu dende entonces e moito cambiamos nós tamén. Esta primeira entrega, dedicámoslla no seu momento a Montse, copiloto do De Lorean e a Xurxo, un dos motores. O texto foi publicado o 03 de Maio de 2009. Aquí podedes ver o artigo na hemeroteca virtual do Galicia Hoxe.

Os cormoráns negros voan baixo atravesando a escala de grises que supón o inverno galego reforzado polas torres graníticas, mudos testemuños da Historia. Cheiro da maré con algas putrefactas ó sol. Achámonos en Catoira, nas Torres de Oeste. Xelmírez, Rosalía Castro (de Murguía), ruínas, romanticismo. Precisamente, foi esta perspectiva histórica a que se empeñou en identifica-las torres arousás coas de Augusto citadas nas fontes clásicas.

O problema das fontes escritas é que podemos afogar nelas, dependen de moitas partículas interrogativas Quen? Cando? Como? Por que? Os obxectos, os materiais arqueolóxicos son máis obxectivos, teñen menos vocación de mentir aínda que tampouco representan verdades unívocas e dependen de como sexan interpretados; por esta razón lle agradecemos a X. L. Naveiro e á Deputación de Pontevedra a publicación de Las Torres de Oeste onde se recompilan os traballos e conclusións das escavacións dos anos 70. A información empregada para a redacción deste artigo está tirada deste interesante libro do que recomendámo-la súa lectura a aqueles visitantes que queiran afondar un pouco máis na Historia que se agocha baixo este promontorio arousán onde se xunta o doce e o salgado máis aló das báquicas romarías ou as anécdotas propias dos carteis informativos.

As Torres ó mesmo que a parroquia onde se sitúan reciben o nome de Oeste derivado de Honesti e non ten nada que ver a súa etimoloxía nada con forzados lazos que tratan de vencella-la a evolucións de Augusto e moito menos ó homónimo punto cardinal.

Cando se fala da historia das torres, o imaxinario popular recrea encarnizadas batallas entre os drakkars do invasor tocado con cornos e o exército autóctono tratando de repelelo. Isto probablemente foi así, é dicir, no momento das invasións viquingas, de seguro que o promontorio onde hoxe se erguen as ruínas das torres xogou un importante papel pola súa posición estratéxica onde a ría máis grande se fai máis pequena defendendo a entrada ó navegable río Ulla, saída natural de Compostela ó mar.

O que tamén é certo é que este non foi máis que outro episodio na longa vida histórica deste sobranceiro lugar, mais por algunha razón o viquingo é un excelente alimento para a imaxinación e a lenda, de aí que a vila de Catoira estea chea de referencias a drakkars, cascos con cornos e xigantes loiros trenzados nas súas tabernas, nas súas rotondas…o cal non resulta tan estraño se temos en conta que o rianxeiro casco de Leiro foi nun principio interpretado tamén como viquingo.

A primeira ocupación deste lugar segundo Naveiro produciuse na Idade do Ferro pola cultura dos castros, documentándose baixo a terra restos dun poboado destas características cos seus materiais asociados. Para Naveiro este primeiro uso corresponderíase co século I a.C., anque precisamente polos materiais exhumados en comparativa con outros xacementos próximos e seguramente de similares características coma os fertis e ben publicados castros do Neixón, Boiro, fan pensar na necesidade de revisar esas cronoloxías e facelas uns séculos máis antigas.

Todo apunta a que durante e trala conquista romana houbo contactos entrambos os pobos de tipo comercial, por ende culturais, non podéndose documentar se estes tamén se produciron con outras culturas coma a púnica,e pronto, esta lingua de terra que desafía o Mar de Arousa converteuse nun importante punto de control sobre o tráfico de mercadorías cara e dende Iria Flavia aínda que faltan estudos rigorosos noutros importantes xacementos da ría coma Alobre ou Cortegada para facermos una radiografía máis aproximada do comercio que tiña lugar nestas augas por aquel tempo.

Trala caída do Imperio, o lugar foi eventualmente ocupado ou remodelado nesa etapa de invasións á que faciamos alusión, para coñecer no século XIII o seu apoxeo arquitectónico ó que pertencen a meirande parte dos restos visíbeis na actualidade. Semella pois que tralo perigo viquingo a fortificación pétrea do lugar respostaba máis ó control do comercio e á seguridade das mercadorías que a repeler posíbeis invasións por mar.

Atendendo ó exposto hai dúas constantes que perseguen a este estratéxico punto da nosa xeografía: protección e comercio; ámbolos dous conceptos ligados ás relacións exteriores dos distintos habitantes do Noroeste peninsular.

Fóra das encrucilladas históricas, o visitante pode gozar dun contorno envexable tanto pola súa paisaxe, cociñada con río, ría, montaña e cons como polo seu ecosistema cenaguento que serve de hábitat a moi diferentes especies ornitolóxicas e vexetais. Recomendamos face-la visita en ferrocarril xa que poucos son os metros que separan á estación de Catoira, ademais de que o paseo paga a pena.

Deixando dun lado a observación do contorno histórico e natural podemos entregarnos nestas ruínas galegas á reflexión sobre un penedo coma os elegantes cormoráns que, tras entregarse en picado á pesca, perden a súa capacidade de voo mentres que non lle sequen as ás e observan como as ruidosas gaivotas fanse co control do ceo. Haberá que pensar que faremos cando sequen as nosas ás.